سازمــان توسعـه و نوســـازی
معادن و صنایع معدنی ایران

برخی فعالیتها در بخش معدن و صنایع معدنی به دلیل اهمیت و ویژگی که دارند، از سایر امور تفکیک می گردد . برای مثال معادن نفت و گاز به قدری دارای اهمیت هستند که خود را در بسیاری فعالیتها از سایر بخش معدن جدا نموده اند . در کشوری هایی مانند ایران ، عربستان و ... که بزرگان نفت و گاز جهان هستند ، مسئولیت امور مربوط به نفت و گاز ، به یک وزارتخانه مستقل از معدن واگذار شده است . گروه دیگری از معادن که کمی متفاوت هستند ، معادن پرتوزا است که اکتشاف ، استخراج، تکنولوژی واستانداردهای محیط زیستی و ایمنی خاص خود را دارند . در کنار این دسته بندی ها می توان به عناصر نادر خاکی ، فلزات کمیاب و عناصر استراتژیک نیز اشاره داشت . بسیاری از مردم و حتی برخی از تصمیم گیران عناصر نادر و عناصر استراتژیک را در یک گروه قرار می دهند و حتی برای آن یک نسخه واحد می پیچند . ولیکن تعریف فلز کمیاب با فلز استراتژیک متفاوت است . عناصر کمیاب به عناصری گفته می شود که در پوسته زمین از نسبت بسیار پایینی برخوردارند و یا پراکندگی آنها بسیار بالاست و هزینه تولید را کاملا غیر اقتصادی می کند از قبیل سریم* ( Ce ) که بیست و پنجمین عنصر فراوان و غلظت آن 68 ppm و تقریبا همانند مس است ولیکن در زمره عناصر نادر خاکی قرار دارد . این عنصر به دلیل ویژگی‌های زمین‌شیمی در زمین بسیار پراکنده‌ و در یک جا به اندازه? کافی متمرکز نیست. در نتیجه جستجو و استخراج آن‌ها بسیار هزینه بر است ولیکن عناصر استراتژیک ممکن است چنین نباشند و دراین تعریف قرار نگیرند .
سرمایه گذاری در عناصر استراتژیک بویژه فلزات استراتژیک هنوز به ظرفیت خود نرسیده و جذب سرمایه گذار در این مقوله از جذابیت بالایی برخوردار خواهد بود زیرا فلزات استراتژیک در آینده نقش بسیار مهمی ایفا خواهند نمود .
یکی از عواملی که یک ماده معدنی را استراتژیک می نماید ؛ عامل سیاسی است . این عامل تاثیر زیادی بر اقتصاد خواهد داشت و یکی از موارد حاد این دسته بندی محسوب می گردد . برای مثال آنتیموان یک فلز استراتژیک است . آگاهان بازار آنتیموان می دانند که چگونه کشور چین توانست با یک تصمیم سیاسی بازار غرب را طی تنها 2 روز ملتهب و بحرانی نماید . حکومت چین تصمیم گرفت تا صادرات آنتیموان را ممنوع اعلام کند . در این میان عده ای که به رانت اطلاعاتی دستیابی داشتند قبل از اعلام عمومی اقدام به ارسال چندین تن آنتیموان بوسیله قایق های تندرو به جزیره (( ماکا)) که یکی از جزایر خود مختار بوده و از قوانین چین پیروی نمی کند کردند . دولت چین پس از اطلاع از این موضوع بوسیله بالگرد تعداد زیادی از این قایق ها را غرق کرد . بدون فاصله بازار غرب برای آنتیموان دچار بحران شد و فروشندگان به قیمت دلخواه این ماده را می فروختند . پس از این حادثه ، ساختار سیاسی چین، آنتیموان را در فهرست فلزات استراتژیک قرار داده است . اکنون 80 درصد تولید شمش منیزیم*(Mg ) در دست چین است و 20 درصد بقیه در اوکراین و آلمان تولید می شود . البته ایران نیز به زودی به جمع تولید کنندگان شمش منیزیم خواهد پیوست که بسیار سودمند خواهد بود . منیزیم ، از همین دست فلزات است .
یکی دیگر از عواملی که یک ماده معدنی را استراتژیک می کند ، وابسته بودن آن ماده به سایر محصولات معدنی است . برای مثال تولید برخی فلزات به واسطه تولید فلز دیگری امکان پذیر و یا اقتصادی هستند . از این جمله می توان به ایندیوم In)* ) اشاره داشت . برای تولید In می بایست فلز روی را تولید و در صورت وجود تکنولوژی های لازم می توان In را بعنوان یک محصول جانبی کارخانه تولید روی بدست آورد . بدین طریق عدم وجود تکنولوژی لازم در کشورهای محدود دارنده روی و یا تعطیلی کارخانجات تولید روی و یا کاهش تولیدات آن به دلایل تاثیرات بازار و یا سایر شرایط پیش بینی نشده ، بازار این ماده را با تهدید جدی مواجه می کند . از این دست می توان به گالیوم Ga* نیز اشاره داشت که بیشترین روش تولید آن در کنار استخراج بوکسیت اتفاق میافتد . تانتالم Ta* نیز فلز استراتژیک دیگری است که به تولید فلز روی وابسته است و اصولا دارای معدن مجزایی نیست .
در برخی موارد ،عناصر استراتژیک بر خلاف عناصر نادر خاکی در معادن برخی نقاط جهان متمرکزند . یکی دیگر از عواملی که ماده معدنی را استراتژیک می کند ، ریسک انحصار در تولید است .برای مثال اکثر معادن نیوبیوم Nb* و تنتالوم Ta در انحصار کشورهای آفریقایی است . در واقع 83 درصد کل این محصولات در 2 کشور رواندا و موزامبیک تولید و ما بقی در 3 کشور بروندی ، اتیوپی و سومالی بدست می آید . لذا خود به خود بازار این محصولات با ریسک همراه بوده و در رده عناصر استراتژیک قرار می گیرند .
یکی دیگر از عواملی که یک عنصر را در رده عناصر استراتژیک قرار می دهد ، تقاضای بالای مصرف در مدت زمان کوتاه و مقطعی است .این درخواستها اصولا از تکنولوژی های جدید نشات گرفته می شود . برای مثال ظهور دستگاه های الکترونیکی ( TOUCH FINGER ) لمسی نیاز بازار به فلزاتی از قبیل Ga را به شدت بالا برد .عدم استفاده از این تکنولوژی موجب ورشکستگی شرکتهای بزرگ تولید کننده از قبیل سامسونگ ، نوکیا ، سونی و ... خواهدشد لذا بازار با تقاضای بالا و ناگهانی روبرو خواهد شد و این فلزات را در رده فلزات استراتژیک قرار خواهد داد .
یکی دیگر از عواملی که عنصری را استراتژیک می کند ، نحوه نگهداری آن عنصر است . برخی عناصر قابل انبارداری نیستند . برای مثال انبارداری برخی فلزات خطرآفرین است و دولت ها زیر بار ریسک آن نمی روند . نگهداری برخی از مواد به تکنولوژی خاص و پیشرفته نیاز دارد و هزینه انبارداری را بالا می برد . از این دست می توان به سدیم ، تنگستن و مواد معدنی پرتوزا اشاره کرد .
عامل دیگری که می تواند موجب استراتژیک شدن یک عنصر گردد ، عامل امنیت است . خطرات بالقوه تامین مواد اولیه از منابع آسیب پذیر همواره مد نظر بازار است . مواد اولیه ای را آسیب پذیر می نامند که اهمیت زیادی برای اقتصاد بین المللی دارند ولی در کشورهای ناپایدار سیاسی متمرکز می باشند . یک مثال ملموس برای این گروه از مواد، فلزات Nb و Ta که بالاتر به آن اشاره شد است . کشورهای تولید کننده این 2 فلز در نقاط تقریبا کم امنیت جهان واقع شده اند که همیشه خطرات سرقت ، خرابکاری ، گروگانگیری ، جنگ های قومی و قبیله ای ( مخصوصا در مناطقی که معدن در آن واقع شده است ) و اعتصابات گاه و بیگاه آن را تهدید می کند . لذا هر زمان ممکن است عرضه به جهان با اخلال روبرو گردد .
برخی عوامل دیگر نیز در این زمینه دخیل است که نسبت به عوامل فوق از اهمیت کمتری برخوردارند .
دلیل اصلی توسعه عناصر استراتیک مخصوصا فلزات استراتژیک ؛ توسعه فن آوری در آینده است که نیاز بشر به این مواد را روز به روز افزایش می دهد . برای مثال در صنایعی از قبیل :
1) صنایع خودرو سازی و هوافضا ( سلول سوخت وسایل نقلیه الکترونیکی ، آلیاژهای بسیار سبک اسکاندیم*(Sc) برای بدنه هواپیما و ...)
2) فن آوری اطلاعات و ارتباطات ، فن آوری های نوین ، میکرو فن آوری ها ( حسگرهای مادون قرمز برای تجهیزات دید در شب ، کابل نوری ، میکرو چیت های پیشرفته و ... )
3) انرژی برق و انتقال نیرو ( کابل فیبر نوری ، لیتیوم – یون ذخیره ساز برق با توان بالا ، عایق خلا ، ترموژنراتور ها و ... ) 4) مواد شیمیایی ، فرآیند ساخت و مهندسی محیط زیست ، مهندسی مکانیک ( سوخت های مصنوعی ، لیزرهای جامد برای تولیدات صنعتی ، نانو نقره و ... )
5) مهندسی پزشکی ( ایمپلنت ها ، تصویر برداری ها و ... )
6) مهندسی مواد ( آلیاژهای دیر گداز ، ابر رساناها و ... )
و دهها صنعت دیگر، عناصر استراتژیک و بویژه فلزات استراتژیک نقش کلیدی بازی خواهند کرد . با توجه به موارد فوق مشخص است که سرمایه گذاری در تولید و توسعه عناصر استراتژیک و مخصوصا فلزات استراتژیک ظرفیت بالایی دارد و سرمایه گذاران آینده نگر به جذابیت این سرمایه گذاری واقف اند . در نتیجه یکی از سمت و سوهای سرمایه گذاری کشورهای توسعه یافته ، همین مواد خواهد بود و توسعه سایر موارد از قبیل تولید فولاد خام ، شمش آلومینیوم و سایر محصولاتی که برای تولید آنها علاوه بر هزینه ، منابع طبیعی با آلودگی های احتمالی محیط زیستی و ایمنی و مهم تر از همه سود آوری پایین اقتصادی نسبت به سرمایه گذاری اولیه همراه خواهد بود را به کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته خواهند سپرد .