سازمــان توسعـه و نوســـازی
معادن و صنایع معدنی ایران

صنعت بازیافت سرب یک سرمایه گذاری چندین میلیارد دلاری است که در حال حاضر بیش از نیمی از تقاضای جهانی برای این فلز را در سال تامین می کند. سرب یکی از فلزاتی است که بیشترین بازیافت را در جهان دارد . مانند باتری های سربی که کاربرد اصلی آن است و شاید بیشترین بازیافت را در میان سایر محصولات داشته باشد به طوری که میزان بازیافت آن حتی بالاتر از شیشه و کاغذ است.

بنابر این بازیافت سرب کمک بزرگی به توسعه پایدار، کاهش فشار بر روی منابع غیرتجدیدپذیر و کاهش تولید گازکربنیک از طریق فرایند ساده بازیافت کارآمد انرژی است و این دستاورد مهمی است که حاصل مجموعه ای از خواص بی نظیر خود فلز سرب و تعهد صنعت سرب نسبت به حداکثر رساندن منافع عوامل مطلوب فنی و اقتصادی است.
در سال 1970 تولید سرب اولیه در جهان به 3.4 میلیون تن رسید که بالغ بر 74 درصد کل تولید سرب بود، در حالی که تولید سرب ثانویه یعنی بازیافت شده به 1.2 میلیون تن رسید. تولید اولیه به طور یکنواختی نسبت به سال قبل افزایش پیدا کرد اما تا اواسط دهه 1990 تولید از طریق بازیافت نسبت به تولید اولیه پیشی گرفت. تا سال 2013 تولید سرب ثانویه به 6.1 میلیون تن در مقایسه با 5.1 میلیون تن تولید سرب اولیه رسید که یک رکورد است.
از جمله عواملی که موجب افزایش بازیافت سرب به چنین میزانی شده، تغییر الگوی مصرف سرب از کاربردهای پراکنده تر آن برای تولید محصولاتی چون باتری هاست که جمع آوری و بازیافت این محصول مصرف شده را امکانپذیر می سازد. در حقیقت باتری های سربی در حال حاضر کاربرد اصلی سرب محسوب می شوند که تقریبا 85 درصد تقاضای این فلز را در برمی گیرد.
بیشترین رشد تقاضا مربوط به صنایع خودروسازی است که باتری های سربی یک بخش ضروری و اساسی بیش از یک میلیارد وسیله نقلیه بنزین و گازوییل جاده های جهان را تشکیل می دهند.
در یک موتور درون سوز سنتی محل استارت زدن و برق رسانی به تمام سیستم های الکتریکی به یک باتری سربی نیاز است. در وسائط نقلیه مدرن میکروهیبریدی یا سیستم استارت – استاپ ( سامانه خاموش و روشن) یک باتری سربی پیشرفته در ترکیب با موتور اصلی کار می کند تا از میزان تولید گاز کربنیک و مصرف انرژی در حد اقتصادی کاسته شود. علاوه بر این استفاده از باتری های سربی در وسائط نقلیه هیبریدی الکتریکی و تمام برقی برای تامین برق سیستم های الکتریکی ( حتی در مواردی که از فناوری دیگر باتری برای برق دهی به دانشگر استفاده می شود) الزامی است.
زمانی که عمر باتری های حاوی سرب به پایان می رسد که دامنه آن معمولا بین شش سال ( برای باتری خودروها) تا 20 سال ( برای بعضای کاربردهای غیرحرکتی یا ساکن) است، می توان به آسانی این باتری ها را بازیافت کرد.

به عنوان مثال در امریکا شورای بین المللی باطری( BCI ) تخمین می زند که بیش از 98 درصد تمام باتری های سربی بازیافت می شوند. این میزان بازیافت را می توان با 55 درصد بازیافت قوطی های نوشابه آلومینیومی ، 45 درصد روزنامه، 26 درصد بطری های شیشه ای و 26 درصد بازیافت لاستیک یا تایر خودرو مقایسه کرد که نشان می دهد باتری های سربی بیشترین میزان بازیافت را در اروپا دارند که میزان بازیافت آن تقریبا به بیش از 95 درصد می رسد.
کارآمدی بازیافت
چنین میزان بازیافت بالایی را فقط می توان از طریق سیستم های جامع جمع آوری صدها میلیون باتری که سالانه عمر آنها به پایان می رسد، انجام داد. در بسیاری از کشورها باطری های سربی کهنه به فروشندگان لوازم خودرو، تعمیرگاه های خودرو، مراکز بازیافت، فروشگاه های خاص خرید ضایعات فلزات ( DIY ) تحویل داده شده و سپس در انبارها جمع آوری می شوند و شرکت های تخصصی با ایمنی آن را به کارخانه های ذوب ثانویه که تحت مقررات دقیق محیط زیست بهره برداری می شوند حمل کرده و تحویل می دهند.

عامل مهم در موفقیت بازیافت باتری این است که باتری های کهنه دارای میزان بالایی از مواد قابل بازیافت خصوصا فلز سرب و ترکیبات خاص آن هستند. در حقیقت معمولا محتوی فلزی یک باتری سربی 98 درصد سرب و مقدار کمی آلیاژهای فلزی مانند کلسیم و قلع است که در مقایسه با سایر باتری های شیمیایی بازیافت آن اقتصادی و بسیار کارآمدتر است.

با توجه به تاریخچه طولانی آن صنعت بازیافت باتری های سربی توانسته است بتدریج بسیار اقتصادی تر و کارآمدتر شود که در حال حاضر در حقیقت کارخانه های بازیافت مدرن آن 97 درصد بازیافت باتری را به خوبی انجام می دهند. باتری ها یا خرد می شوند یا به طور کامل آن را در داخل یک کوره ذوب قرار می دهند. اگر باتری تکه تکه یا تفکیک شده باشد، تکه ها یا قسمت های مختلف آن مانند فلز سرب، خمیر، پلاستیک ها و الکترولیت (اسید) برای فرایند و تصفیه بیشتر و بازیافت از یکدیگر جدا می شوند. سپس بخش های آلیاژ سرب آن ذوب و تصفیه می شوند.

در اکثر حالات جعبه پلاستیکی پلی پروییلنی باتری برای تولید گلوله های پلاستیکی بازیافت می شود تا محصولاتی چون جعبه باتری های جدید و قطعات خودرو تولید شود. اسید سولفوریک موجود در باتری ها بازیافت شده یا به تخته گچ ، کود شیمیایی و پاک کننده ها تبدیل می شود. سایر مصارف سرب نیز موید همین مشخصه بازیافت آن است.
به عنوان مثال ورقه های سربی برای پوشش بام، پوشش کابل های زیرزمینی، محافظت در برابر تشعشع رادیو اکتیو با ورقه سربی در تجهیزات پزشکی و اسکنرهای امنیتی در فرودگاه ها و نیز کاربردهای وسیع دیگری نیز دارد که در پایان عمر آن جمع آوری و بازیافت می شود. اروپا که بزرگترین بازار ورق های سربی است ، بخش اعظم ورق های سربی جدید آن از مواد بازیافتی تولید می شود.

فلز پایدار
امروزه واقعیت این است که بخش اعظم سرب زمانی که عمر مفید یک کالای سربی به پایان می رسد، بازیافت می شود و از آن زمان به بعد مجددا چرخه حیات محصول آغاز می گردد. مزیت مهمی که سرب نسبت به بسیاری از مواد دیگر دارد این است که بدون هیچگونه تنزل در کیفیت بازیافت می شود ؛ بنابر این این فلز را می توان به دفعات و هر بار به یک محصول جدید و یا همان محصول بازیافت کرد.
با نگاهی به آینده خواهیم دید که بازار سرب دارای توان بالقوه عظیمی بخصوص برای ذخیره سازی انرژی است. باتری های سربی پیشرفته نیز دارای مصارف فزاینده ای مانند سیستم های روشن و خاموش خودروهای نسل آینده، ذخیره سازی انرژی برای نیروگاه های بادی و خورشیدی یا کاربرد اضطراری یا کمکی هستند.
صنعت سرب و مشتریان آن می توانند اعتماد و اطمینان حاصل کنند که محصولاتشان همچنان پیوسته و به نحو مطلوبی بازیافت خواهد شد.
سعی دست اندرکاران صنعت بازیافت این است که برای ایجاد اقتصاد چرخشی
(Circular Economy ) به منابع مواد ضروری و تضمین پایدار آن دست یابند. شاید در حال حاضر بازیافت سرب بهترین مثال در این زمینه باشد. سیستم های جمع آوری و بازیافت کارآمد توام با ظرفیت ذاتی سرب برای بازیافت بدون تنزل کیفیت آن موجب شده که صدها میلیون تن سربی که در حال حاضر در بازارهای جهانی مصرف می شود ، به طور نامحدودی به چرخش درآید تا پاسخگوی حداکثرتقاضای کنونی باشد.
سرب اولیه نیز دارای نقش مهمی در بازار است. علاوه بر اینکه سرب در مواردی دارای کاربردهای مهمی است، باید در خدمت رشد پیش بینی شده تقاضا برای سرب در سال های آینده قرار گیرد و با تحقق این امر همچنان اقتصاد چرخشی رو به توسعه خواهد گذاشت.

چالش های پیش روی صنعت بازیافت
با وجود موفقیت های بدست آمده در صنعت بازیافت سرب، این صنعت همچنان با چالش های متعددی در آینده تهدید خواهد شد که به طور عمده مربوط به مقررات است. منافعی که جامعه از سرب می برد، بسیار فراتر از منافع بازیافت آن است که شامل مزایای حاصل از کاهش تولید گازهای گلخانه ای توسط خودروهایی با سیستم های روشن و خاموش و خودروهای الکتریکی هیبریدی، ذخیره سازی انرژی تجدید پذیر و نیز منبع تغذیه برق بدون وقفه به بخش های زیربنایی مهم فناوری اطلاعات (IT ) و مخابرات در جهان می گردد.
به هر صورت این مزیت ها را نمی توان فراتر از صنعت سرب و مشتریان مستقیم آن شناخت و تشخیص داد. مقررات همچنان سخت تر می شود که غالبا با هر گونه ریسکی تناسب ندارد و بر روی توان رقابت پذیری صنعت و بازارهای آن تاثیرات منفی از خود برجای می گذارد.
تحلیلگران معتقدند برای اطمینان از اینکه قانون گذاران و سهامداران بر مزیت های سرب واقف شوند ، به تلاشی یکپارچه و هماهنگ در این صنعت نیاز است و باید سیاست های نظارتی و مقرراتی را در راستای کمک بیشتر به تولید و مصرف پایدار به جای سیاست هایی ضد تشویقی و بازدارنده نسبت به مصرف را اتخاذ کرد.
فقط با نیل به این اهداف می توان به یک فلز پایدار و واقعی در آینده در بازار دست یافت.