سازمــان توسعـه و نوســـازی
معادن و صنایع معدنی ایران

جذابیت برزیل به عنوان منبعی برای تولید بوکسیت و برق آبی و بازاری برای آلومینیوم به حدی است که این کشور توانسته است طی حدود 70 سال گذشته توجه سرمایه گذاران عمده بین المللی مانند آلکان ، آلکوا ، نورسک ، هیدرو و نیز بعضی از شرکت های داخلی را به خود جلب کند.

برای شناخت و آگاهی از شکل و وضعیت موجود و کنونی صنعت آلومینیوم برزیل بهتر است مروری سریع بر شکل گیری اولیه و تکوین آن از آن زمان تاکنون داشته باشیم.
داستان از دهه 1920 که دو شرکت سوسیداد آنونیما فابریکا وتورانتیم ( که متعاقبا به CBA که بخشی از وتورانتیم متایس بود معروف شد) و شرکت آلومینیوجرایس ( که متعاقبا با الکویسا – الکترو کمیکا برازلیرا SA ادغام شد) به استخراج تجاری کانسارهای بوکیست اطراف معدن میناس جرایس علاقه مند شدند ، آغاز شده است.

شرکت Elquisa در سال 1934 تاسیس شد و تا پایان جنگ جهانی دوم یعنی زمانی که کارخانه بسته شد، آلومینیوم تولید می کرد. شرکت Alcan دفتری را در سائوپلو تاسیس کرد تا مطالعات امکان سنجی احداث کارخانه در کشور را انجام دهد. نخستین سرمایه گذاری آن در زمینه تولید اکستروژن و واحدهای نورد بود اما شرکت در سال 1950 با خرید سهام Elquisa به صنایع بالادستی روی آورده و مجددا در سال 1951 واحدهای معدنی استخراج بوکیست، تصفیه آلومینا و ذوب را در Oura Preto تاسیس کرد.
تا سال 1960 شرکت آلکان توجه خود را به ذخایر قطعی بزرگ بوکیست در استان شمالی پارا در منطقه آمازون معطوف داشت. در سال 1967 شرکت C.S.A. ( MRN ) را تاسیس کرد تا سالانه یک میلیون تن از این ذخایر را استخراج کند.

سازمان دولتی سودام که برای نظارت بر استخراج معادن منطقه آمازون در سال 1966 تاسیس شد ، طی حکمی در سال 1972 اعلام کرد که پروژه Trombetas باید سالانه 2 میلیون تن تولید داشته باشد.
متعاقبا طی مذاکراتی با فعالان داخلی و بین المللی که منتج به تاسیس انجمن بین المللی بوکیست در سال 1974 و سازماندهی مجدد MRN شد 41 درصد سهام آن به تملک وآله ( cvrd اسبق) درآمد، 10 درصد به CBA و 19 درصد به آلکان تعلق گرفته و شش شرکت خارجی دیگر 30 درصد باقیمانده سهام را به خود اختصاص دادند.
در سال 1976 پس از ادغام کارخانه جدید با سطح تولید 3.35 میلیون تن در سال ایجاد شد. در آن زمان کل ظرفیت نصب شده تولید آلومینیوم اولیه در برزیل حدود 260 هزار تن در سال بود و حدود 15 تا 20 درصد آلومینای لازم وارد می شد.
MRN در سال 1979 در پورتوترومبتاس استخراج خود را شروع کرد. الکوا در سال 1992 با خرید معادن 200 میلیون تنی بوکیست Cruz Alta ( متعلق به آلکوا آلومینیو و بیلیتون متایس) به سهامدار MRN تبدیل شد. تا سال 2014 میزان استخراج به 18 میلیون تن افزایش پیدا کرده و متعاقب آن معادن بیشتری در ساراکا(1997) ، Bela Cruz و Almeidas (2011) استخراج شده است.
تا سال 1976 آلکان صاحب دو واحد ذوب فعال در برزیل شد. Ouro Preto با ظرفیت 24 هزار تن در سال و واحد دیگری در آراتو ( باهایا) در همان سال با ظرفیت 60 هزار تن در سال احداث شد.
CBA از نظر تولید فراوری تجاری از Alcan عقب تر بود اما در سال 1955 کارهای تحقیق و توسعه خود در زمینه تولید آلومینیوم اولیه را با ایجاد یک سایت واحد و بهره برداری در خارج از سوروکابا یکپارچه و ادغام کرد. این کارخانه بعدها به بزرگترین مجتمع کامل تولید آلومینای تصفیه شده تا محصولات غیرنهایی برزیل و یکی از بزرگترین مجتمع های آلومینیوم سازی در جهان تبدیل شد. در ابتدا ظرفیت تولید آلومینیوم اولیه در سطح پایین 15 هزار تن در سال با واحد تصفیه آلومینا بود. سنگ بوکیست از مینایس جرایس حمل می شد. با اجرای چند طرح توسعه در طی چندین سال ظرفیت تولید آلومینیوم اولیه آن در سال 1990 به 215 هزار تن در سال رسید. سه طرح توسعه دیگر ظرفیت آن را در حال حاضر به 475 هزار تن رسانده است.
فعالیت های آلکوا در برزیل در سال 1965 زمانی که شرکت الکومیناس برای استخراج بوکیست تاسیس شد، آغاز گردید. یک واحد تصفیه آلومینا در سال 1970 و یک واحد ذوب چند ماه بعد از آن راه اندازی شد. ظرفیت اولیه ذوب 30 هزار تن در سال بود که از یک کوره استفاده می کرد.
کوره دوم در سال 1976 راه اندازی شد که ظرفیت آن به 60 هزار تن در سال رسید و خط سوم نیز در سال 1979 راه اندازی شد و ظرفیت واحد ذوب را تا 90 هزار تن در سال رسانید. شرکت چهارمین ذوب برزیل را در سال 1982 در سانتاکروز ریودوژانیرو با مشارکت Cvrd و بیلتون متایس راه اندازی کرد. این 95 هزار تن در سال ظرفیت افزوده شده جایگزین فلز آلومینیوم اولیه وارداتی مورد نیاز شد.
در طی همین مدت شرکت آلکوا آلومینیو ( 65 درصد آلکوا و 35 درصد کامارگوکورا) پیشنهاد احداث یک واحد ذوب و تصفیه آلومینا را در مقیاسی بزرگتر از آنچه که قبلا در کشور ساخته شده بود، در شمال برزیل مورد بررسی قرار داد. علاوه بر این این پیشنهاد که با طرح های بیلیتون و سرمایه گذاری مشترک کنسرسیوم مارانهائو آلومینیو ( آلومار) برای احداث یک واحد تصفیه و واحد ذوب تناسب داشت، شکل گرفت که قرار است در سائولوئیس ( مارانهائو) ساخته شود. نخستین فاز توسعه آلومار در سال 1984 با ظرفیت 500 هزار تن در سال آلومینا و 110 هزار تن در سال آلومینیوم اولیه آغاز شد.
آلکوا تصمیم گرفت که اجرای فاز دوم ذوب را تسریع بخشد که در سال 1986 آن را افتتاح کرد و ظرفیت ذوب را به 245 هزار تن در سال رساند. بیلیتون در افزایش ظرفیت واحد تصفیه به 800 هزار تن در سال در این فاز مشارکت کرد و سرمایه گذاری مشترک در فاز سوم در سال 1989 تکمیل شد. تا آن زمان ظرفیت آلومینا به یک میلیون تن در سال رسیده و ظرفیت آلومینیوم اولیه به 380 هزار تن در سال رسید و سپس تا آن زمان آلکوا آلومینیو دوبرزیل، بیلیتون متالز، آلکان و آبالکو در این واحد تصفیه سهم داشتند اما میزان سهم ذوب آلکوا آلومینیو دوبرزیل (53.66 درصد) و بیلیتون متالز ( 46.34 درصد) بود. ظرفیت واحد تصفیه متعاقبا به 1.3 میلیون تن آلومینا و ظرفیت ذوب آلومینیوم اولیه 375 هزار تن مشخص شد.
سرمایه گذاران ژاپنی اقدام به خرید پروژه Albras کردند که Aluvale (cvrd) قبلا مطالعات امکان سنجی آن را انجام داده بود. یک کنسرسیوم متشکل از شرکت آلومینیوم سازی نیپون آمازون (NAAC ) 49 درصد و cvrd ( 51 درصد) ایجاد شد. این واحد ذوب بزرگ با ساخت نیروگاه هیدرو الکتریک Tucurui توسعه یافت.
آلبراس در سال 1985 با ظرفیت 104 هزار تن در سال آغاز به کار کرد. متعاقبا پس از اجرای طرح و توسعه ظرفیت آن تا پایان سال 2011 ( سالی که شرکت آلومینیوم سازی متعلق به وآله یعنی آلبراس و واحد تصفیه Alunorte را شرکت نورسک هیدرو خرید) به 460 هزار تن در سال رسید.
سرمایه گذاری مشترک CVRD و NAAC نیز برای یک پروژه تصفیه آلومینا درنظر گرفته شده بود اما به دلیل قیمت های ضعیف آلومینا در جهان اجرای این پروژه به تاخیر افتاد تا اینکه در سال 1995 با ظرفیت 1.6 میلیون تن در سال راه اندازی شد و در سال 2003 با اجرای طرح توسعه ظرفیت آن به 2.5 تن در سال رسیده و متعاقبا با اجرای طرح های توسعه بعدی Alunorte تبدیل به بزرگترین واحد تصفیه آلومینا در جهان شد که تا سال 2008 ظرفیت آن به 6.25 میلیون تن رسید.
طی دهه 1980 آینده توسعه صنعت آلومینیوم در برزیل بسیار جذاب به نظر می رسید. طرح های توسعه در سایت معدنی بوکیست MRN ظرفیت را به 6 میلیون تن سنگ مرغوب، آلومینا را به 1.8 میلیون تن در سال و ظرفیت ذوب را به یک میلیون تن در سال رساند. برزیل به سومین تولیدکننده بزرگ بوکیست با ذخایر قطعی 2.7 میلیارد تن ( که 95 درصد آن در استان پارا قرار دارد) و پنجمین صادرکننده بزرگ آلومینیوم اولیه در جهان تبدیل شده بود.

عقب نشینی برزیل
با وجود اینکه در 60 سال نخست صنعت آلومینیوم برزیل توانست در حد قابل توجهی توان بالقوه خود را نشان دهد اما با شروع دهه 1990 مشکلات متعدد این بخش مشخص تر شد.
یکی از مشکلات هزینه های بالای انرژی بود که در آن زمان تولیدکنندگان آلومینیوم در برزیل حدود دو تا سه برابر قیمت برق در مقایسه با تولیدکنندگان کانادایی ، امریکایی و نروژی هزینه می پرداختند. به نظر نمی رسید که این مسئله برای برزیل بلندمدت باشد چون این کشور دارای منابع بالقوه برق آبی با چندین پروژه است که قرار است طی دهه آینده وارد خط تولید شود.
مشکل دیگر مسایل زیست محیطی است. اول اینکه ذخایر بوکیست به طور عمده در منطقه آمازون قرار داشت و بهره برداری معدنی نیازمند جنگل زدایی و دفع مواد باطله معدنی است. ثانیا تولید آلومینا حجم زیادی باطله تولید می کند که مملو از گل سرخ یا سود سوزآور است. ثالثا ایجاد سد برای پروژه های برق آبی منتج به دریاچه هایی شد که هزاران جمعیت بومی ساکن این مناطق را جا به جا کرده و به جنگل زدایی شتاب بیشتری داد. مسئله دیگر این بود که فناوری بکارگرفته شده برای واحدهای ذوب به سرعت منسوخ شده بود که شامل باطری های قدیمی یا باطری های با آمپر پایین بود.
عوامل محیطی و اقتصادی به صورت ذاتی و طبیعی در ایجاد مشکلات دخیل بودند.
بر همین اساس دولت برزیل سازمان "سما" (sema) را تحت نظارت وزارت امور ملی ایجاد کرد که به مسایل زیست محیطی از جمله برقراری استانداردهای زیست محیطی در این صنعت توجه داشت.
سد "توکوروی" سد مهمی بود که به خوبی داستان شکل گیری رشد و توسعه صنعت آلومینیوم برزیل را به تصویر می کشد و برای ساخت فاز نخست آن اواسط دهه 1970 پیشنهاد و در سال 1994 تکمیل شد.
این سد بر روی رودخانه "توکانتینس" ( Tocantins) در پارا در شمال برزیل تحت نظارت نهاد دولتی برای تولید، توزیع و انتقال برق کشور احداث شد. در ابتدا هدف از ساخت این نیروگاه یا سد تامین برق کارخانه ذوب آلومینیوم Albras و Alumar بود که بعدها به دلیل رعایت نکردن مسایل زیست محیطی در ساخت آن سازندگان آن به فساد و ناکفایتی هم متهم شدند.
پس از انتخابات ریاست جمهوری در سال 1985 که دمکراسی در این کشور برقرار شد، دولت به طور روز افزونی نسبت به واکنش های مردمی در جامعه توجه بیشتری کرد. استمرار فعالیت نیروهای سیاسی در طی 30 سال گذشته موجب ناتوانایی دولتها در ایجاد ظرفیت های زیرساختاری برای تقویت و تحقق توان بالقوه منابع طبیعی این کشور شد.
تعیین Real به عنوان واحد پول این کشور در سال 1995 ( برای جلوگیری از تورم شدید) که تا سال 1999 مورد حمایت بانک مرکزی بوده و سپس به صورت شناور درآمد، منتیج به کاهش ارزش برابری Real به میزان 50 درصد تا سال 2004 شد. قیمت های برق قبل از کاهش ارزش برابری Real افزایش نداشت که باعث ضرر و زیان شدید سرمایه گذاران خارجی در بخش نیروگاهی شد. در نتیجه این شرایط از سال 1984 به بعد نصب ظرفیت های نیروگاهی جدید حدودا به 50 درصد تقاضا کاهش پیدا کرد.
با وجود این تحولات اقتصاد کلان تولید آلومینیوم طی دهه 1990 رشد خوبی داشت. اما خشکسالی دهه 2001 مانعی برای رشد این صنعت شد. دولت برزیل از آلکوا خواست که در آن زمان مصرف برق خود در کالداس را به یک چهارم تقلیل دهد. این بحران تا فوریه 2002 ادامه داشت و به طور تخمینی تا 30 درصد از میزان صادرات آلومینیوم تنزل پیدا کرد.
تا چندین دهه بحث با شرکت های آلومینیوم سازی در دولت های بعدی نیز ادامه یافت که هدف از آن کاهش هزینه های گوناگون کسب و کار در این کشور بوده که از طریق عواملی چون اخذ مالیات ، نرخ های بهره بالا ، هزینه های کارگری و موانع زیرساختاری اعمال شده و از میزان توان رقابتی صنعتی کشور کاسته شد. با توجه به حساسیت حزب کارگر دولت جدید در سال 2002 ، این دولت تضمین کرد که از سرمایه گذاری خارجی در صنعت آلومینیوم این کشور حمایت خواهد کرد.
به عنوان مثال آلکوا تصمیم بر این گرفت که تلاش و زحمات خود را برای سرمایه گذاری مشترک در آلومار متمرکز کرده و در سال 2004 طرح هایش برای افزایش سهم این شرکت در واحد ذوب تا 63 هزار تن در سال را اعلام کرد. طرح توسعه در دو مرحله اجرا شد به طوری که 48 کوره در سال 2005 و 52 در سال 2006 راه اندازی شد. این طرح توسعه سهم آلکوا در آلومار را به 60 درصد و ظرفیت واحد ذوب آن را از 264 هزار تن در سال به 440 هزار تن در سال افزایش داد.
در سال 2009 برای پاسخگویی به تقاضای بیشتر آلومینا آلکوا یک معدن جدید بوکیست در پارا را راه اندازی کرده و در طرح توسعه ظرفیت واحد تصفیه آلومینای آلومار از 2.1 میلیون تن به 3.6 میلیون تن در سال مشارکت کرد. با این سرمایه گذاری میزان سهم سرمایه آلکوا نسبت به سهام آبالکو افزایش پیدا کرد و به 54 درصد رسید.
به طور کل زیرساختار برزیل همگام با توسعه صنعتی آن بخصوص در زمینه تامین انرژی که سه چهارم آن برق آبی است، پیشرفتی نکرده است. پنج سال پیش بخش اعظم این کشور از خاموشی پی در پی برق در رنج بود که تعداد دفعات آن تا سپتامبر 2013 به 8 مورد رسید و از میزان تولید آلومینیوم کشور کاست.
تا سال 2012 مشخص شد که بدون اقدامات قاطعانه ، بسیاری از کارخانه هایی که مصرف انرژی آنان بالا بود، احتمالا از برزیل به کشور دیگری انتقال پیدا کنند. با کاهش چشمگیر عوارض برق هزینه های برق صنعتی آنان تا 28 درصد کاهش پیدا کرد.
در ابتدای سال جاری برزیل با یک خشکسالی جدی دیگری مواجه شد که تا شروع ماه مارس بدترین خشکسالی در طی دهه ها بود.
با وجود کاهش قیمت های انرژی در سال 2012 به نظر می رسید که آلکوا هنوز با هزینه تولید بالایی در برزیل مواجه بوده و در 31 مارس 2014 اعلام کرد که 85 هزار تن دیگر در سال دیگر از ظرفیت خود در واحد ذوب آلومار خواهد کاست. متعاقب آن شرکت BHP نیز اعلام کرد که درصدد کاهش 58 هزار تن در سال از ظرفیت واحد ذوب آلومار خود است و ظرفیت تولیدی آن را به 155 هزار تن در سال کاهش می دهد.

نگرانی های آینده
نگرانی این است که سایر تولیدکنندگان مانند آلکوا و بی.اچ.پی نیز شاید از تولیدات خود بکاهند که بر روی صنایع پایین دستی کشور تاثیر منفی خواهد گذاشت. بنا به گزارش انجمن الومینیوم برزیل تولید آلومینیوم اولیه تا پایان ژوئیه سال جاری نسبت به مدت مشابه آن در سال 2013 حدود 21 درصد کاهش داشت و در سه ماه آخر کاهش 31.5 درصدی را نشان می دهد. یک راه حل کوتاه مدت واردات آلومینیوم اولیه است، اما از دهه 1980 محصولات پایین دستی و واسطه ای وارد نشده است که به ترتیب مشمول 12 درصد و 6 درصد تعرفه می شوند. محصولات صنایع پایین دستی شامل محصولات نورد شده ، فویل و اکستروژن هستند. قبلا تصور بر این بود که برزیل جام جهانی فوتبال 2014 را در خانه خود که مردم دیوانه وار عاشق این ورزش هستند حفظ کند اما این اتفاق نیفتاده و مشکلات فقر همچنان در این کشور جاری و ساری است و سایر مشکلات از جمله مسایل صنعت آلومینیوم را نیز به همراه خود یدک می کشد.