سازمــان توسعـه و نوســـازی
معادن و صنایع معدنی ایران

همان ماده ای که این روزها شده امید مردم منطقه و ماده اولیه برای راه اندازی نخستین کارخانه پتاس ایران. پتاس همان کلرید پتاسیم است که در کلاس های شیمی دبیرستان بیشترمان نامش را شنیده ایم اما شاید کاربردش را ندانیم. کاربرد اصلی این ماده معدنی در کودهای شیمیایی و برای بارور کردن محصولات کشاورزی و تسهیل جذب آب است.
برای رسیدن به شهرستان خور و بیابانک نزدیک به 9 ساعت در راه هستیم و با اینکه این شهرستان از توابع استان اصفهان محسوب می شود اما ۴۲۰ کیلومتر با شهر اصفهان فاصله دارد.
با گروهی همراه می شوم که قصد دارند در مراسم افتتاح نخستین کارخانه پتاس ایران شرکت کنند، البته افتتاح دوباره. ظاهراً در دولت گذشته و در سال ۱۳۸۷ کارخانه پتاس افتتاح اما به مدت یکی دو روز بعد از افتتاح رسمی و بدون هیچ گونه تولیدی تعطیل شد. به دلیل شرایط حاکم بر کشور این توقف ادامه داشت و اکنون بعد از هشت سال رکود و توقف این کارخانه دوباره آغاز به کار خواهد کرد؛ اما این بار به صورت واقعی و بعد از یک ماه و نیم تولید پتاس. مثل همه برنامه های رسمی همه جا شلوغ است. قرار است مهدی کرباسیان معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت، برای افتتاح رسمی در کارخانه حضور پیدا کند.
از حوزه اقتصاد چیز زیادی نمی دانم و تاکنون هم هیچ معدنی را از نزدیک ندیده ام، بنابراین همه چیز برایم تازگی دارد. صبح زود راهی منطقه ای می شویم که شورابه ها در آن قرار دارند. یعنی همان منابع اصلی تولید پتاس. در طول راه تا چشم کار می کند، بیابان است و زمین هایی که از نمک سفید شده اند و البته کاروان های شتری که در طول مسیر جابه جا دیده می شوند، شترهایی یک کوهانه و کوچک.
مدتی در دل کویر پیش رفته ایم که صحنه ای باورنکردنی چشم مان را خیره می کند. در دل کویر نهرهایی پر از آب دیده می شد آبی زلال و پاک. این ها همان شورابه ها یا معدن پتاس هستند. از همین نهرهای آب شور کلرید پتاسیم یا پتاس استخراج می شود.
ذخیره بالا، عیار مناسب پتاس و نبود عناصر مزاحم در فناوری موجب شده که این منطقه محلی مناسب برای تاسیس کارخانه پتاس تشخیص داده شود. کارخانه ای که در اشتغال زایی و محرومیت زدایی از دورترین منطقه کویری ایران هم نقشی بسیار پراهمیت دارد. طرح اکتشاف و تجهیز ذخایر پتاس «خور» از سال ۸۰ آغاز شد و کارهای اجرایی آن تا سال ۱۳۸۷ به پایان رسید.
مهدی کرباسیان معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت در مراسم افتتاحیه با اشاره به اینکه این طرح در سال های اخیر در انتظار راه اندازی بود، می گوید: «خوشبختانه این امر با همت مدیران ایمیدرو(سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران)، شرکت های داخلی و همکاری مشاور خارجی برطرف شد و اکنون نیازی به حضور کارشناسان خارجی برای طرح های مشابه نداریم.»
وی بخش معدن را معاش اصلی مناطق کویری عنوان می کند:« وجود استعدادهای خدادادی همچون نیروی انسانی و معادن غنی در این مناطق، توجه به بخش معدن را ضروری می کند. از ۶۰ پلایای (مناطق پست و کم ارتفاع) ۳ پلایای بزرگ در اختیار ایمیدرو است که مهم ترین آن از نظر خلوص، خور و بیابانک است. بنابراین برای برطرف کردن نیاز کشور به این ماده معدنی باید به توسعه طرح های شورابه ای توجه بیشتری کنیم.
بهزاد سعیدی، سرپرست مالی بازرگانی واحد پتاس که در همه مراحل بازدید از معدن همراهی مان می کند درباره معدن بیشتر برایمان توضیح می دهد: «پلایا یا معدن نمکی ۲ هزار کیلومترمربع است که هزار کیلومترمربع آن پوسته نمکی و شورابه قابل برداشت دارد که با حفر شورابه ها و جمع آوری و انتقال آن به استخرهای تبخیری کلرید پتاسیم تولید می شود.»
سوالی که از همان ابتدا با دیدن نهرهای آب زلال در دل کویر ذهنم را مشغول کرده به زبان می آورم. چگونه ممکن است در دل کویر نهرهای آبی به این زلالی بجوشند؟ سعیدی در پاسخ به این سوال می گوید: «ازنظر زمین شناسی و درگذشته های دور در این مکان دریاچه هایی قرار داشته که اکنون خشک شده و این پوسته نمکی به ضخامت متوسط تقریباً هفت و نیم متر تشکیل شده. در این منطقه 750 میلیون مترمکعب شورابه وجود دارد، یعنی آب هایی که از نمک اشباع شده اند و ۳۰ سال ذخیره قطعی دارند.»
در کنار نهرهای آب حالایک آبشار نمکی دست ساز هم ایجادشده است. آبشاری سفید و زیبا در دل کویر به منظور جذب توریست و جاذبه گردشگری منطقه.
به گفته مسئولان کارخانه 48 کیلومتر کانال آب در این منطقه کویری ایجادشده و با پمپ آب نخستین آبشار نمکی کویر ایجادشده است. این آبشار نمکی نوروز امسال 7هزار توریست را با خود به منطقه آورد.
حالابالگرد معاون وزیر و همراهانش بر زمین نشسته و او نیز از نهرهای آب در دل کویر بازدید می کند. همان نهرهایی که تصویر آب زلال و سبزش در دل کویر برای همه تعجب برانگیز است. به سمت کارخانه پتاس حرکت می کنیم. کارخانه ای که برای ۳۰۰ نفر اشتغال زایی مستقیم کرده و برای ۳۰۰ نفر دیگر از مردم منطقه نیز به صورت غیرمستقیم شغل ایجاد کرده است.
سعیدی می گوید: «راه اندازی این کارخانه به مهاجرت معکوس منطقه کمک کرده است. در سال 87 وقتی برای نخستین بار عملیات اجرایی کارخانه پتاس آغاز شد شهرستان خور جمعیتی حدود 7 هزار نفر داشت اما اکنون 15 هزار نفر در این شهرستان زندگی می کنند.» در این کارخانه تا جایی که سطح علمی اجازه داده بومی ها استخدام شده اند. به گفته مسئولان کارخانه ۹۰ درصد کارکنان بومی اند و تنها ۱۰ درصد غیر بومی از نیروهای متخصص شهرستان های اطراف هستند.
برای رسیدن به کارخانه پتاس باید ۳۵ کیلومتر را در دل کویر طی کرد. اما اینجا هم کویر آن طور که انتظار داری نیست و در طول مسیر استخرهایی پر از آب را می بینی. سبزرنگ و زلال. این ها همان استخرهای تبخیری اند.
14 استخر نمک که کارشان تبخیر شورابه و رسوب گذاری املاح است. درخت های اکالیپتوس هم در مسیر به چشم می خورند همان ها که بوی تند و تیزی دارند. محصول نهایی کارخانه 50 هزار تن پتاس است و در کنار این محصول اصلی به گفته مسئولان کارخانه از شورابه نهایی استخر نیز ماده ای دیگر تولید می شود، ماده ای از کلرید منیزیم و کلسیم که تثبیت کننده جاده های خاکی و گردوغبار است و در مناطقی که مشکل ریز گرد دارند مورد استفاده قرار می گیرد. از این ماده همچنین در مناطق سردسیر به عنوان ذوب کننده برف استفاده می شود.
حالابه نخستین کارخانه پتاس رسیده ایم. محصول نهایی یا همان پتاس پودری شیری رنگ است. مثل همه کارخانه های بزرگ، ابتدای کارخانه تابلویی بزرگ دیده می شود: «اول ایمنی بعد کار» بشکه های بزرگ زردرنگ و دستگاه هایی که می چرخند و سروصدا تولید می کنند در همه جا دیده می شود. بیشتر دستگاه های کارخانه آبی و زردرنگ اند.
کارخانه پتاس در استان اصفهان در فاصله ۳۱۰ کیلومتری شهرستان نائین و ۴۰ کیلومتری جاده خور- طبس واقع شده است.
مسئولان کارخانه توضیح می دهند که ایران سالانه به 250 هزار تن پتاس نیاز دارد که اکنون این واحد می تواند بخش مهمی از این نیاز را که در بخش کشاورزی مورد نیاز است تامین کند. تا پیش از این همه پتاس موردنیاز ایران وارد می شده است. خلوص پتاس این واحد ۹۷ درصد برآورد شده که ۲ درصد بهتر از بازارهای خارجی است. پتاس، نمک و شورابه نهایی، محصولات قابل فروش ای کارخانه هستند که با فروش آنها تا پایان سال کارخانه ۹۰ میلیارد تومان درآمدخواهد داشت.
کارگران کارخانه پتاس در گوشه و کنار ایستاده اند و به میهمانانی که از کارخانه شان بازدید می کنند نگاه می کنند. راه اندازی این کارخانه برای آنها امیدی دوباره شده است. سال ها تعلیق و حالاراه اندازی مجدد برای آنها نقطه امیدبخشی است. حسن رئیسی ۳۰ ساله یکی از کارگرهای کارخانه پتاس است که از منطقه فرخی در 15کیلومتری خور برای کار به این کارخانه می آید. او مسئول اتاق جداسازی نمک از پتاس است. امیدوار است راه اندازی رسمی این کارخانه زندگی آنها را هم تکانی بدهد. چند نفر دیگر از کارگران هم می گویند: «امیدواریم با راه اندازی رسمی مشکلات ما هم بیشتر دیده شود. اینجا تفاوت حقوق وجود دارد و امیدواریم حقوق همه برابر شود.» کارگران هم عقیده اند: «مسئولان باید به مشکلات و سختی های کار آنها توجه کنند، نباید در پرداخت حقوق کسانی که استخدام دولت اند و خصوصی ها تبعیض قائل شوند، چراکه کارگران زحمت مساوی می کشند.» توجه به ایمنی کار هم از دیگر درخواست های آنان است. یکی از کارگران به کارخانه اشاره می کند: «شرایط کار را که دیدید در منطقه کویری کار سخت است. کارخانه گرم است و پر از سر و صدا. باید به پرداخت حقوق به موقع و سختی کار ما توجه شود. گاهی حقوق کارگر ساده و فنی اینجا مثل هم است.»
موسوی خود را نماینده کارگران معرفی می کند: «از اینکه این کارخانه توانسته برای مردم منطقه اشتغال زایی کند خوشحالیم؛ اما هنوز هفتاد - هشتاد نفر پشت درها منتظر استخدام هستند. امیدوارم با گسترش کار آنها هم استخدام شوند.»
آن ها امیدوارند افتتاح این کارخانه نه فقط به اشتغال زایی و محرومیت زدایی از منطقه کمک کند که موجب شود تا دیگر مشکلات منطقه خور و بیابانک هم دیده و حل شود. مشکلی که بیشتر کارگران از آن حرف می زنند بی آبی منطقه است. مردم در فصل تابستان فقط چندساعتی در روز آب دارند. شهرستان خور و بیابانک بیمارستان ندارد و مردم برای رسیدن به بیمارستان های اصفهان باید ۴۰۰ کیلومتر و برای رسیدن به بیمارستان های یزد ۳۰۰ کیلومتر را طی کنند و اگر خطر جدی باشد بیمار در راه جانش را از دست می دهد. افتتاح این کارخانه امیدی شده برای کارگران و اهالی تا مشکلات شان بیشتر دیده شود.
مراسم افتتاح رسمی کارخانه حالاانجام شده، حرف ها زده شده و همه از افتتاح رسمی کارخانه که امیدی تازه دمیده خوشحال اند. به سمت شهرستان خور و بیابانک حرکت می کنیم تا هر چه زودتر راهی تهران شویم. گوشه و کنار شهر درخت های زیتون کاشته شده است. در ورودی شهرستان دو آب انبار تاریخی قرار دارد. آب انبارها گرد، کاهگلی و زیبا هستند. به دور نمایی از تصویر آب انبارهای تاریخی اکتفا می کنیم. راه طولانی درپیش است.